Karabasan Nedir? Kimlere ve Neden Gelir? Nasıl Geçer?

Uyku felci, uykunun 4.evresine (REM) geçiş veya bu evreden çıkış anında meydana gelen, kaslardaki kontrolün tamamen kaybolduğu geçici bir felç durumudur. Halk arasında karabasan olarak bilinen bu olayda, kişi hareket edemediği ve konuşamadığı için paniğe kapılır.

Fiziksek açıdan herhangi bir zararı olmasa da psikolojik açıdan kişileri olumsuz olarak etkiler. REM (Rapid Eye Movement) uykusu, uykunun en derin fazlarından biridir. Toplamdaki sürecin yaklaşık %20’sini oluşturan bu faz, aynı zamanda rüya görme evresidir. Beyin, rüya görme sırasında vücudu kilitler ve rüyaya odaklanılmasını sağlar. Kilitleme süreci uykuda gerçekleştiği için insanlar bu durumun farkında değildir. REM evresi bitmeden önce uyananlar veya bu evreye geçiş sırasında uyanmaya başlayanlar, yaşanan bu felç durumunu fark eder. İşte bu olay, karabasan olarak isimlendirilir.

Uyku felci gerçekleştiğinde kişi hareket edemez, korku ve panik duygusuna kapılır. Bu duyguların etkisi ile nefes darlığı, göğüste baskı ve yoğun stres yaşar. Tüm bunlar ise kişinin halüsinasyon görmesini tetikler. Odada farklı bir kişinin veya varlığın yer aldığı düşüncesi, uyku felcini psikolojik açıdan çok daha şiddetli hale getirir. Karabasan, sadece birkaç saniye sürer. Bu sürenin sonunda tüm etkileri geçer. Kişiler kısa sürede normale döner. Ancak yaşananlar, insan psikolojisi üzerinde izler bırakır. Üstelik sık sık karabasan gelmesi durumunda, bu izler daha da derinleşir. 

Karabasan gelmesi ile birlikte kişilerde bazı belirtiler ortaya çıkar. Bu belirtiler herkeste aynı değildir. Kişinin fizyolojik ve psikolojik durumuna bağlı olarak semptomların türü ve şiddeti farklılaşır.

Yaygın olarak görülen belirtiler şunlardır:

• Geçici Felç: Karabasan geldiğinde kişinin vücudu kilitlenir. Geçici bir felç durumu meydana gelir. Zaten bundan dolayı söz konusu olay, aynı zamanda uyku felci olarak isimlendirilir.
• Halüsinasyon: Kişiler, bulundukları odada yabancı birinin veya korkutucu bir varlığın olduğunu düşünürler. Bazıları ise bu varlıkları bir halüsinasyon olarak görür.
• Korku ve Panik: Hareket edememe ve halüsinasyonlar, kişinin korku ve paniğe kapılmasına yol açar. Uyku felci ne kadar uzun sürerse korku seviyesi o kadar yüksek olur.
• Nefes Darlığı: Korku ve panik nedeniyle kişiler yoğun stres altına girer. Bu stres, nefes almayı zorlaştırarak kişilerin nefes darlığı yaşamasına neden olur. Hatta bazıları, karabasan çöktüğünde nefes alamadıklarını dile getirir.

Uykunun derin fazındayken gelen bir fenomen olarak tanımlanan karabasana bağlı olarak oluşan belirtiler bu şekildedir. Tüm bu süreç, sadece birkaç saniye sürer. Yaşanan belirtiler, fiziksel açıdan insanları olumsuz olarak etkilemezken, psikolojik açıdan izler bırakır. Ancak çok sık karabasan gelirse fiziksel açıdan da bazı sorunlar ortaya çıkabilir.

Karabasan, herkesin yaşayabileceği bir olaydır. Ancak bazı özelliklere sahip bireylerde daha fazla görüldüğü veya görülme olasılığının daha yüksek olduğu bilinen bir gerçektir. Bu durum, uyku felcinin psikolojik boyutundan kaynaklanır.Uyku düzeninde problemler olanlar, yoğun stres altında bulunanlar, aşırı alkol tüketenler ve gündüz saatlerinde çok fazla uyuyanlarda karabasan görülme olasılığı daha yüksektir. Ayrıca aile bireylerinde uyku felci hikayesi olması da bir risk faktörüdür.

Karabasanın neden ortaya çıktığı ile farklı hipotezler olsa da bu konu henüz tam manasıyla açıklanabilmiş değildir. Fakat bu konuya dair bazı risk faktörleri belirlenmiştir.

Belirlenen risk faktörleri şunlardır:

• Yoğun stres yaşamak
• Stresli bir işte çalışmak
• Yemekten hemen sonra uyumak
• Gündüz saatlerinde uyuma eğiliminde olmak
• Depresyon
• Panik atak
• Anksiyete
• Jet lag
• Aşırı alkol ve sigara kullanmak
• Narkolepsi
• Düzensiz çalışma saatleri
• Uyku yapan ilaçlar kullanmak
• Yaşam tarzını keskin şekilde değiştirmek
• Genetik yatkınlık (aile öyküsünde karabasan geçirmiş bireyler olması)
• Sırt üst uyumak

Buradaki risk faktörlerinin olduğu kişilerin tamamına karabasan gelmesi gibi bir durum söz konusu değildir. Ancak ilgili hususların karabasan gelme riskini artırdığı göz ardı edilmemelidir.

Bazı bilim insanlarına göre uykunun doğal bir ürünü olan karabasan, insanlar için tehlikeli değildir. Her ne kadar bu olay sırasında yaşananlar insanları fiziksel açıdan etkilemese de psikolojik açıdan ciddi etkiler. Eğer uyku felci kısa süre içerisinde tekrar yaşanmazsa oluşan bu psikolojik etkiler zaman içerisinde kaybolur.

Narkolepsi türünden hastalıklara sahip bireylerde uyku felcinin çok sık yaşanması, kişileri fiziksel, zihinsel ve psikolojik açıdan olumsuz etkiler. Bu kişiler, zaman içerisinde uyumaktan korkmaya başlar. Yeteri kadar dinlememek beden ve zihnin yenilenmesini engeller. Tüm bunlara bağlı olarak kişilerde farklı sağlık sorunları ortaya çıkar. Kaygı bozukluğu ve anksiyete, karabasan gelmesine bağlı olarak ortaya çıkan hastalıklardan bazılarıdır. Dolayısıyla uyku felci sık görülmediğinde tehlikesiz olarak kabul edilmelidir. Çok sık görüldüğünde, kişinin bir nöroloğa muayene olması ve bir psikologla görüşmesi yararlı olacaktır.

Uyku felci, psikolojik yönleri ile insanları zorlayan bir olaydır. Karabasanın çöktüğü (veya geldiği) birçok insan, bunun gerçek mi, yoksa bir rüya mı olduğunu algılayamaz. Yaşananlar rüya dahi olsa ortaya çıkan korku, stres, panik ve nefes darlığı gibi belirtiler kişilerde iz bırakır. Bu yüzden karabasanın psikolojik yönlerinin açıklanması gerekir. Karabasan, uyku paralizisi ile yakın bir ilişki içindedir. Uykunun REM veya hafif evrelerinde yaşanan bu olayda kişiler geçici felç geçirir. Geçirilen felç durumu, uyku paralizisi olarak isimlendirilir. Uyku paralizisinde kişilerin vücudu kilitlenmiştir ve hiçbir şekilde hareket edemez.

Karabasan gelmesinin ilk aşamasını uyku paralizisi oluşturur. Bu durum, fiziksel bir olay veya etkidir. Ancak daha sonraki aşamada halüsinasyonlar, korku ve panik ortaya çıkar. İlgili aşama ise daha çok psikolojik açıdan insanları etkiler. Halüsinasyonlar, kişinin psikolojik ve fizyolojik durumuna göre ortaya çıkar ya da çıkmaz. Bazı kişilerde karabasan gelmesi sadece geçici uyku felci şeklinde görülürken, bazılarında ise geçici felce görsel ve işitsel halüsinasyonlar eşlik eder.

Uyku felcinin ortaya çıkmasının arkasında psikolojik ve fiziksel nedenler vardır. Bu nedenlerin ortadan kaldırılması, riskin minimize edilmesini sağlar. Sık sık karabasan çökmesi yaşayanların dikkat etmesi gereken hususlar şu şekildedir:

• Uykuyu düzenli hale getirmek için her gün aynı saatte yatağa girmek
• Uyumadan hemen önce kitap okumak gibi uykuya dalmayı kolaylaştıran rahatlatıcı aktiviteler yapmak
• Ortamı loş bir hale getirerek uyuma sürecini daha kaliteli hale getirmek
• Nefes egzersizleri yaparak stres kontrolü sağlamak
• Bedeni rahatlatacak ve gevşetecek egzersizler yapmak
• Mavi ışık yayarak vücuttaki sirkadiyen ritmi bozan telefon, tablet ve benzeri dijital ekranlardan uzak olabildiğince uzak durmak

Buradaki öneriler, sağlıklı bir uyku düzenini sağlamaya yöneliktir. Sağlıklı ve kaliteli bir uyku ise daha düşük karabasan riski demektir. Ancak tüm bunlara rağmen yaşanan sorun devam ederse mutlak nörolog ve psikolog desteği alınmalıdır.

Uyku felci, tedavi edilebilir bir durumdur. Ancak her zaman tedavi gerektiren bir rahatsızlık olarak nitelemek doğru olmayacaktır. İlk defa bu sorunu yaşayan kişiler, eğer ciddi bir psikolojik veya fiziksel sorun yaşamamışsa tedaviye ihtiyaç duyulmaz. Çok sık görüldüğünde ve insanları olumsuz etkilemeye başladığında tedavi için adımlar atılması gerekir. Bu noktada ilk olarak kişilerin nöroloğa gitmesi gerekir. Burada yapılan muayene ve kontrollerde, sinir sistemi ve beyinde sorun olmadığı anlaşılırsa nörolog, kişiyi psikoloğa yönlendirir.

Psikologlar, karabasanların arkasında yatan nedenleri ortaya çıkarmayı hedefler. Terapi sürecinde kişinin stres seviyesi, uyku kalitesi ve duygusal durumu incelenir. Ayrıca kişinin yaşamındaki stresörler belirlenir. Ayrıca bu stresörlere karşı bireyin geliştirmiş olduğu başa çıkma stratejileri değerlendirilir. Tüm bunlar için bilişsel davranışçı terapi (BDT) başta olmak üzere farklı terapi yöntemleri kullanılır.

Karabasanların ortaya çıkmasının arkasında çoğu zaman duygusal ve psikolojik faktörler vardır. Terapilerle bu faktörlerin açığa çıkarılarak çözülmesi hedeflenmektedir. Ancak terapilerin tek başına yetersiz kaldığı durumlarda, kişinin ihtiyacına bağlı olarak psikiyatriste ve uyku uzmanına yönlendirilmesi de söz konusu olabilir.