Gelişim Kuramları Gelişimimiz Hakkında Ne Söylüyor?

Gelişim: Gelişim basamakları, psikoloji biliminin alt alanı olan gelişim psikolojinin temelini oluşturur. Gelişim bireyin ana rahmine düştüğü andan itibaren ömür boyu gerçekleşen bedensel, bilişsel, duygusal ve sosyal yönlerden değişimidir.

Gelişim Kuramı: Bireyin içinden geçtiği ve farklı değişimleri içeren gelişim süreçlerini açıklamaya çalışan bilimsel bir yaklaşımdır.

Pieget gelişimi bireylerin bilişsel süreçleri üzerinden ele almıştır. Bilişsel gelişim bireyin anlama, hatırlama, problem çözme gibi becerilerinin zaman içinde gelişimini gösteren süreçtir. Pieget bu süreci dört aşamada açıklamıştır. Pieget' göre bu aşamalar sırayla gerçekleşir.

1. Duyu- Motor Dönemi: Bu dönem doğumdan iki yaşına kadar olan süreci kapsar. Bu dönemde bebekler duyusal ve fiziksel olarak dünyayı anlama yollarını yapılandırırlar. Nesneleri görmediğimizde ya da duymadığımızda varlığını devam ettirdiği algısı olan nesne sürekliliği kavramı bu dönemin sonunda gerçekleşir.
2. İşlem Öncesi Dönem: 2- 7 yaşı kapsamaktadır. Bu dönem erken çocukluk dönemidir. Bu dönemde çocuklar dünyayı kelimeler ve resimler vasıtasıyla betimlerler. Basit mantıksal ilişkiler kurarlar ancak dünyaya hala benmerkezci bakış açısıyla bakarlar. Yani kendi bakış açısıyla başkasının bakış açısı arasındaki farkı anlayamazlar.
3. Somut İşlemler Dönemi: 7- 12 yaşı kapsar. Bu dönem orta çocukluk dönemidir. Bu dönemde çocuklar somut işlemleri gerçekleştirebilir. Çevresine karşı benmerkezci bakış açısı kaybolur.
4. Soyut İşlemler Dönemi: 12 yaş ve üstüdür. Ergenlik döneminin başlamasıyla da birlikte bireyler bu dönemde soyut ve idealist düşünmeye başlarken aynı zamanda mantıklı düşünmeye başlar ve genellemeler yaparlar.

Freud psikanalitik bakış açısı ile gelişimi cinsel gelişim basamakları üzerinden ele almıştır. Ona göre kişiliğimiz hayatımızın ilk beş yılındaki deneyimlerimize göre şekillenir ve cinsel gelişimimiz kişilik gelişiminde önemli bir belirleyicidir. Ona göre gelişim 5 aşamada tamamlanır.

1. Oral Dönem: Hayatın ilk 18 ayını kapsar. Freud'a göre bu dönemdeki haz merkezleri ağız, dudak ve dildir. Bu dönemde bebekler ihtiyaçlarını ağız yoluyla karşılarlar. İhtiyaçları yeterince karşılanan bebekler haz duygusunu yaşarken, gereksinimlerin karşılanmaması bebeğe acı verebilir. Bu dönemde yaşanan zorluklar ileride sigara ve içki içmek, aşırı yemek yemek gibi oral kaynaklı durumlara sebep olabilir.
2. Anal Dönem: Bu dönem 1- 3 yaş aralığını kapsar ve yeni haz bölgesi anal bölge yani anüstür. Bu dönemde alınan tuvalet eğitimi anal ve üretra kaslarının kontrolünü sağlar. Freud' göre bu dönemde yaşanılan zorluklar anal kişiliğe sebep olur ve bu kişiler inatçı, tutumlu veya cömert bir kişilik yapısına sahip olabilirler.
3. Fallik Dönem: 3- 6 yaş aralığını kapsar. Bu dönem çocukların cinselliğe ilgisinin arttığı dönemdir. Erkek çocukları penise ilgi duyarken, kız çocukları penisinin olmadığının farkına varır ve bu da kız çocuklarında penis kıskançlığına neden olur. Ayrıca bu dönemde çocuklar Oedipus (erkek çocuğun anneye karşı olan ilgisi) ya da Elektra (kız çocuğun babaya karşı olan ilgisi) kompleksi olarak bilinen karşı cinsteki ebeveyne karşı duyulan ilk aşk ilgisi başlar.
4. Latent (Gizil) Dönem: 6- 12 yaş aralığını kapsar. Ödip kompleksinin çözüldüğü ve ergenlik dönemi öncesi cinsel ilginin azaldığı bir dönemdir. Bu dönem çocuğun toplumsal alanda sosyalleştiği, akademik başarıya yöneldiği, öğretmenleri ve arkadaşlarıyla yakın ilişkiler kurduğu bir dönemdir.
5. Genital Dönem: 12- 18 yaş aralığını kapsar. Cinsel dürtülerin tekrar gün yüzüne çıktığı dönemdir. Ergenler bedensel ve bilişsel ve pek çok açıdan değişim yaşarlar.

Freud'un cinsel gelişim basamaklarına karşın Ericson sosyal gelişim basamaklarını öne sürmüştür. Ericson'un gelişim kuramı doğumdan ölüme kadar süreci kapsar ve 8 aşamadan oluşur. Ericson'a göre bir dönemde yaşanan başarısızlık ya da olumsuzluk bir sonraki dönemi etkileyebilmektedir.

1. Temel Güvene Karşı Güvensizlik: Doğumdan sonraki ilk 1 yılı kapsamaktadır. Bu dönemde bebekler dünyayı en baştan deneyimlerler ve bu süreçte bakım verenlerinin koşulsuz ilgi ve sevgisine ihtiyaçları vardır. İhtiyaçları yeterince karşılanan bebek dünyayı güvenli bir yer olarak algılayıp güvenilir ilişkiler kurabilir. Tam tersi şekilde bir ortamda dünyaya gelen bebekte ise temelde güvensizlik duygusu oluşur ve kendilerine ve başkalarına güvenmekte zorluk çekebilirler.
2. Özerkliğe Karşı Utanma Çekinme: Yaşamın 1- 3 yaş aralığını kapsar. Özellikle yürümeye başlamakla birlikte çocuklar sınırsız dünyayı keşfetme yolculuğuna çıkarlar ve özerkliklerine ilan etmeye çalışırlar. Ancak bu sınırsız dünyanın sınırları vardır. Eğer anne baba cezalandırıcı bir tutumla ve çocuklarının çevrelerini keşfetmelerini engelleyen bir yerden gelişimlerini engellerlerse çocuklarda utanç ve şüphe duygusu gelişir.
3. Girişkenliğe Karşı Suçluluk: Bu dönem 3- 6 yaş aralığını kapsamaktadır. Bu dönem çocukların akranlarıyla etkileşime girdiği, sosyal hayata atıldığı ilk dönemdir. Ebeveynlerin çocuklarının arkadaşlarıyla etkileşime girdiğinde yaşadığı zorlukları nasıl çözebileceğini çocuklarına öğretmeleri gerekmektedir. Akranlarıyla doğru iletişimi kurmayı, çatışma çözebilmeyi öğrenemeyen çocukta suçluluk ve geri çekilme gerçekleşir.
4. Başarıya Karşı Aşağılık Duygusu: Bu dönem 6- 11 yaş aralığını kapsamaktadır. Çocukların okula başlamakla birlikte yoğun sosyal ilişkiler, akademik faaliyetler geliştirdiği bu dönemde çocuklar yeterince desteklenmezse yetersizlik ve aşağılık duyguları gelişebilir.
5. Kimlik Kazanmaya Karşı Rol Karmaşası: 12- 18 yaş aralığını kapsamaktadır. Ergenlik dönemi olarak bilinen bu dönemde pek çok değişim geçiren bireyler bağımsızlıklarını ilan etme yolunda "Ben Kimim?" sorusuna cevap ararlar. Eğer bu soruya istikrarlı ve başarılı bir şekilde cevap verirlerse kendi kararlarını alabilen, dünyaya dair bir bakış açısı olan bir kişilik gelişir.
6. Yakınlık Kurmaya Karşı Soyutlanma: Genç yetişkinlik dönemini kapsayan bu dönemde bireyler bir önceki dönemde sağlam bir kimlik gelişimi gerçekleştirdiyse başkalarını sevme ve onlara bakma kapasitelerini derinleştirmeye başlarlar. Diğer yanda arkadaşlık ya da yakınlık kuramadıklarında, reddedilmekten ve hayal kırıklığına uğramaktan korktukları için yalnızlık veya izolasyon yaşayabilirler.
7. Üretkenliğe Karşı Durgunluk: Yaş alıp orta yaşlara gelen bireyler kendinden sonra gelen nesli yönlendirmeye başlar. Bu noktada gençlerle iletişime girmek, onlarla çalışmak ve onları yetiştirmede aktif rol oynamak besleyici faktörlerdir.
8. Benlik Bütünlüğü ya da Umutsuzluk: Bu dönem bireylerin yaşamlarını gözden geçirdiği, hayatlarını anlamlı buldukları ya da ulaşılamayan hedefler sebebiyle pişmanlık duydukları dönemdir.

Vygotsky, çocuğun bilişsel gelişiminde içinde bulunduğu kültürün önemli olduğunu vurgulamıştır. Yani çocuğun gelişimini sosyal ve kültürel etmenler çerçevesinde tanımlamıştır. Bu noktada çocuğun gelişiminde akranlarıyla girdiği etkileşim, çevresindekilerle kurduğu iletişim ve yaşadığı toplum önemli rol oynamaktadır.

Bandura'nın öne sürdüğü sosyal öğrenme kuramında ise bilişsel gelişim üzerinde çevresel etkileşimlerin önemi üzerine odaklanmaktadır. Bu kurama göre çocuklar model alma ve gözlem yoluyla öğrenirler.

Sonuç olarak insan gelişiminin birçok farklı bakış açısıyla ele alınabileceği üzerine değindik. Buraya kadar okuduysanız her kuramın, gelişimi farklı bir açıdan ele aldığını öğrenmişsiniz demektir. Bu kuramları bilmek, yalnızca akademik bir birikim değil, aynı zamanda günlük yaşamda çocuk yetiştirme, eğitim planlama ve bireysel farkındalık geliştirme açısından da yol göstericidir.